Суу ресурстарын башкаруу долбоору 2002-жылдан бери өзүнчө реформа. Анын жыйынтыгында суу ресурстарын реформалоосу жүргүзүлөт. Менин билишимче, жараян 10 жылдан ашык жүрүп жатат. Учурда суу ресурстарын өзүнчө бассейндер аркылуу башкаруу планы иштелип жатат.

Эгер сиз Кыргызстандын картасын карасаңыз, ал 5 чоң бассейнге бөлүнгөн. Ар бир бассейн үчүн бассейндик кеңештер түзүлгөн, алар бассейндин көйгөйлөрүн аныктап, аларга карата иш-чараларды иштеп чыгып, аларды башкарат.

Бассейндин суу чогулуулары деген эмне? Бул баардык жаратылыш сууларынын чогулган аймагы,суу чогулуп, андан ары башкы дарыяга келет. Мындайча айтканда көлдө, дарыяда, океанда болушу мүмкүн. Кыргызстанда 5 чоң дарыя бар – Нарын, Чу, Талас, Ысык-Көл жана ага куйулган суулар жана дарыялар, ал эми түштүктө – Кара-Дарыя жана Сыр-Дарыя.

Жөнөкөй сөздөр менен айтканда баардык дарыяга куйулган сууларды пайда кылган территориялар аныкталган дарыянын бассейнине тиешелүү. Бизде такыр колдонулбаган суулар дарыялар дагы бар. Мисалы, бул Кытай менен болгон чек арадагы Чатыр-Көл. Биз ал сууну колдонбойбуз. Адамдын колу тийбеген суулар дагы деле агып жатат, ал жерде адамдын таасири байкалбайт.

Бассейндер – бул бөлүүнүн геологиялык жана географиялык принициби. Мисалы, биз сууну алабыз, ал андан ары кетет, кээбир жерлерде дамбалар коюлат, ал дамбалар баланста отурат, ал эми дарыя эч кимге тиешелүү эмес. Ылдый аккан сайын – бирөөлөр гравийди алышат. Гравийдин тосмосу баардык дарыяга таасирин тийгизет. Ээси жок. Ким кааласа алат. Негизинен алар уруксаат – лицензия алышат, бирок ал дарыядан алуу үчүн эмес, жер тилкеси үчүн – ал эми алууга болобу же болбойбу деген суроого эч ким жооп бербейт. Же болбосо, кээбир бизден өйдө тургандар бир нерсе өндүрүп, өндүрүштүн калдыктарын ыргытышат. Бизге андан зыян келет, бирок биз таасир бере албайбыз. Бизде бул жакта Жалал-Абад облусу, тигил жакта Нарын облусу, мен каалашымча сууну ала берем, мага Нарын облусунун эч ким таасир бере албайт, жана тескеринче. Айтылып жүргөндөй, ар ким өзүнө кожоюн. Ар ким өзүнүн компетенциясынын жана милдеттеринин чегинде өз саясатын жүргүзөт.

Суу администрациясын түзүү баардыгын мыйзамдаштырат жана такталган план бар болот. Мисалы, бассейндик башкаруу бул жылы бул дарыядан мынча өлчөмдөгү суу алат. Алар калдыктарды ыргытпастан тазалоо куралдарын орнотушат. "Кожоюн" баардык нерсени көзөмөлгө алат, гравийден баштап баардыгын.

Суу администрациясы баардыгын башкаруу үчүн бассейндик планды иштеп чыккандан кийин түзүлүүсү керек. Ага биздин суу чарбачылыгы эле эмес, ичүүчү суу менен камсыз кылуу департаменти, сууга калдыктардын кошулбоосу үчүн канализациялык калдыктар башкармалыгы дагы кириши керек. Айтылып жүргөндөй, мунун баардыгы азыр долбоордо.

Бүгүнкү күндө дарыя бассейндеринин бассейндик пландарын иштеп чыгардык. Биринчиден, суунунун саны жана анын колдонулушу боюнча статистикалык маалыматтар чогулду. Экинчиден – негативдүү таасирлер. Биздин мамлекет тоолуу, суу ресурстарына токойлордун абалы, алардын жоктугу, эңкейиштер жана башкалар таасир берет. Мунун баардыгы бассейндик пландын биринчи версиясын иштеп чыгууда эске алынды. Азыркы учурда Нарын Сыр-Дарыя бассейни боюнча план толук бүткөн. Анда эң аярлуу бассейндик аймактар, дарыялар боюнча анализ жасалып, тиешелүү иш-чаралар иштелип чыккан. Аярлуу – обул ал аймактын ичинде ишмердүүлүк бар, балким чарбачылык, ал болсо ал аймактын топурагына, суусуна таасирин тийгизет, мисалы, калдык сактагыч.

Коомдук кеңешке (бассейндик) экономика, энергетика, гидрогеология, гидромет, айлана чөйрөнү коргоо, ичүүчү суу менен камсыз кылуу, экология, экотехинспекция, жаратылышты колдонуу, саламаттыкты сактоо, санэпидемстанция секторлорунан жана башка адистер шайланган. Алардын баардыгы суу секторундагы болуп жаткан жаңылыктардан кабардар болуп, кандай чечимдерди кабыл алууну билүүсү керек.

Бассейндердин суу ресурстарын башкаруу эң мыкты практика катары таанылган – жер алдындагы суулардын жер үстүндөгүлөр менен байланышы. Ал дарыя бассейндерин бирдиктүү система катары карап, ал бассейндин чегинде башкаруунун мыкты экологиялык статусуна ээ болууга аракет кылат.

Ар кайсы коюлган плотина таасир берет, анткени ал эки башка аураны, биосфераны пайда кылат. Анын аймагында өзүнчө климат болушу мүмкүн. Эгер чоң суу сактагыч болсо, ал экологияга таасир тийгизиши мүмкүн. Мисалы, плотина менен тосуу болсо, үстүндөгү жана астындагы балыктар өзүнчө бөлүнүп калат. Үстүңкү бөлүктө бир балык жоголушу мүмкүн, астыңкы бөлүктө башка. Каалайсыңбы, каалайбайсыңбы, баары бир таасирин тийгизет. Форель икрасын муздак сууга чачат. Демек ал алдыдагы бөлүккө чача албайт. Менин оюмча, ошондуктан дарыя форелдери аз калды. Бизде үй форелдерин сатышат. Бул мисалдардын бири.

Буларды жеңүүгө үстүңкү жана астыңкы бөлүктү байланыштырган экологиялык сток жардам берет. Экологиялык сток – фаунанын жашоосун камсыз кылууга керектүү суунун саны. Мисалы, Нарын дарыясын жана Токтогул экологиялык стокун алалы – алар экологияны, фаунаны, жаныбарларды, жашоосун камсыз кылуу үчүн жана балыктардын эркин сүзүүсү үчүн эң аз сандагы сууну чыгарып туруусу керек. Токтогул суу сактагычында бул нерсени кылуу өтө оор, анткени ал жерде 100 метр. Ал эми кичине суу сактагычтарда балыктардын өтүүсу үчүн каналды жасоого мүмкүн. Азыр аны башкача долбоорлошот болуш керек, мен билбейм. Бирок экологиялык сток дарыянын фаунасын сактап калууга жардам берет, бул жерде маанилүүсү экология. Азыр баардык долбоорлордо экология алдыңкы орунда турат, анткени балыктар азайгандан азайып бара жатат, ошондой эле адамдык фактордун таасири дагы бар.

Бассейндик башкаруунун артыкчылыгы бир ээсинин болушу, ал баарын көзөмөлдөп, сугат суусун, ичүүчү сууну жана өнөр жай суусун көзөмөлгө алат. Мисалы, биз азыр айыл Чарба министрилигине карайбыз, ал эми "Таза Суу" башка министриликке карайт. Ирригациялык жана ичүүчу таза суу менен иштегендер байланышкан. Мисалы, ичүүчү сууну скважиналардан алышат, ал көрүнбөйт бирок бассейнге таасир берет. Анткени стоктор ал жерде жер алдынан өтөт. Алар жер алдынан суу алышат. Эгер скважинадан көп алсан, эң жакын жайгашкан булактардын бири соолуйт. Мисалы, бизде Кулжа айына чейин кургап, Нарын дарыясына чейин жетпей калган дарыялар бар.

Жалал-Абад шаары скважиналар аркылуу камсыздалат. Бирок ачык булактардан камсыздалган шаарлар дагы бар, мисалы Ош шаары. Ал жерде ачык булактардан алышат, тазалашат анан баары колдонуучуларга берилет. Бул скважиналар жана ичүүчү суулар келечекте иштелип жаткан бассейндик планга караш керек, коммуналдык төлөмдөргө чейин.

Буга чейин Союз учурунда кандай иштелип чыкса, ошол боюнча иштеп келе жатат – мен өз облусума жооп берем. Сугат суунун жага ичүүчү суунун өзүнчө департаменттери бар, ал эми суу кеңештери баарын бириктирет.

ӨКМ, жана башка баардык уюмдар – өнөр жай, өндурүш, кантип суу ресурстарын пайдалануу керек экендигин билүүсү керек. Аларга акы коюш керек. Жаратылыш ресурстарына акы коюунун кереги жок деп айтып калышат, бирок кандайдыр бир көзөмөлдөнгөн акы болушу керек. Акысыз ал акысыз, ошондуктан бааланбайт. Азыр бизде символдук акы, бирок келечекте жоопкерчиликтүү колдонуу болушу үчүн акыны көтөрүүгө туура келет. Мисалы, суу каналы эсептегич койду, эми баары эсептеп баштады. Ошондуктан мурдагыдай абоненттик төлөм кылса, канча кааласаӊ колдонуп, канча кааласаӊ төгөсүӊ.

Бассейндик башкаруунун артыкчылыгы бир ээсинин болушу, ал баарын көзөмөлдөп, сугат суусун, ичүүчү сууну жана өнөр жай суусун көзөмөлгө алат. Мисалы, биз азыр айыл Чарба министрилигине карайбыз, ал эми "Таза Суу" башка министриликке карайт. Ирригациялык жана ичүүчу таза суу менен иштегендер байланышкан. Мисалы, ичүүчү сууну скважиналардан алышат, ал көрүнбөйт бирок бассейнге таасир берет. Анткени стоктор ал жерде жер алдынан өтөт. Алар жер алдынан суу алышат. Эгер скважинадан көп алсан, эң жакын жайгашкан булактардын бири соолуйт. Мисалы, бизде Кулжа айына чейин кургап, Нарын дарыясына чейин жетпей калган дарыялар бар.

Жалал-Абад шаары скважиналар аркылуу камсыздалат. Бирок ачык булактардан камсыздалган шаарлар дагы бар, мисалы Ош шаары. Ал жерде ачык булактардан алышат, тазалашат анан баары колдонуучуларга берилет. Бул скважиналар жана ичүүчү суулар келечекте иштелип жаткан бассейндик планга караш керек, коммуналдык төлөмдөргө чейин.

Буга чейин Союз учурунда кандай иштелип чыкса, ошол боюнча иштеп келе жатат – мен өз облусума жооп берем. Сугат суунун жага ичүүчү суунун өзүнчө департаменттери бар, ал эми суу кеңештери баарын бириктирет.

ӨКМ, жана башка баардык уюмдар – өнөр жай, өндурүш, кантип суу ресурстарын пайдалануу керек экендигин билүүсү керек. Аларга акы коюш керек. Жаратылыш ресурстарына акы коюунун кереги жок деп айтып калышат, бирок кандайдыр бир көзөмөлдөнгөн акы болушу керек. Акысыз ал акысыз, ошондуктан бааланбайт. Азыр бизде символдук акы, бирок келечекте жоопкерчиликтүү колдонуу болушу үчүн акыны көтөрүүгө туура келет. Мисалы, суу каналы эсептегич койду, эми баары эсептеп баштады. Ошондуктан мурдагыдай абоненттик төлөм кылса, канча кааласаӊ колдонуп, канча кааласаӊ төгөсүӊ.

Өлкөнүн ичинде суу берүүнүн графигин өзүбүз түзүп, жөнгө салып турабыз. Бир күнү бул аймакка, экинч күнү башка аймакка берип, суунун айлануусун, ишке ашыруу биздин милдетибиз. Бул Куранда да айтылган: "Сууну булгаба, үнөмдө". Бул Союз учурунда да колдонулуп келди.

Азыр биз эмне кылып атабыз? Акырындык менен рационалдуу түрдө сугатка өтүп атабыз. Мисалы, тамчылатып сугаруу, мында суу жакшы үнөмдөлөт. Андан тышкары, сууну пландуу колдонуу – суу аз убакытта сугатты аз талап кылган өсүмдүктөрдү себүү боюнча сунуштарды беребиз. Буудай сууну көп талап кылат, ошондуктан азыртан тартып иш башталат (Бугу айындан). Пахта сезон башталгандан тартып аягына чейин сугарылат, дээрлик Тогуздун айы – Жетининайына чейин. Мына ушунун баардыгын көзөмөлгө алып туруу зарыл. Айландырууну колдонуу менен жөнгө салууга болот.

Бул, биз күрүч же пахта эгүүдөн баш тартып жатабыз дегенди билдирбейт, эгин себиле турган жердин гектары боюнча, аянты боюнча жөнгө салууга болот, бирок бул азыр абдан татаал. Мурда Союз мезгилинде муну ишке ашырса болор эле, азыр бардыгы жеке менчикте, мамлекетке караштуу эгин талаалар дээрлик жок. Мамлекеттик эгин талаалар бар, бирок алар ижарага берилет. Бул деле жеке менчик ээси колдонгондой.

Бизде кандай болуп атат – биз райондук башкармалык мамлекеттик ишканага киребиз. Мурда колхоз болчу, биз аларга суу ташып жеткирчүбүз. Азыр колхоз жок болгондуктан суу пайдалануучулардын ассоциациясы бар – жеке, коомдук уюмдар. Биз сууну тике керектөөчүлөргө эмес, ассоциацияларга жеткиребиз, анан алар керектөөчүлөргө жеткирет. Ассоциациялардын деңгээлинде ар кандай долбоорлор боюнча иш алып барылат – мамлекет тарабынан эл аралык уюмдардын ирригация боюнча кеңештерин алууну камсыздоо.

Биз эмнени себүү керектигин, кургакчыл жылдарда эмне кылуу керектигин сунуштайбыз. Сунуштар айылдык жыйындарда берилип, семинарлар тамчылатып сугаруу, күнөсканалар тууралуу өткөрүлөт. Тамчылатып сугаруу боюнча адис келип баардыгын өлчөп, көрсөтүп, гидромодулга чейин эсептеп, анан айтат: "Мына, булар, бул күнү мынча суу. Ал эми булар минералдык кошумчалар". Башкача айтканда айылдын деңгээлинде башталат – айылдык жыйындарды айыл өкмөтү өткөрөт, андан кийин райондук иш чаралар, областтык иш чараларга чейин өтөт. Баардыгы Айыл чарба министрлигинин нугу менен кетет, ар бир райондо өздөрүнүн бөлүмдөрү бар, ошолор бардык ишти алып барып, укуктук кеңештерге чейин камтыйт.

Мурда маалыматты таратуу көйгөй болор эле. Азыр эмне эге турганын бардыгы билишет. Адамдар билимдүү болуп калышты. Алар үчүн киреше алуу маанилүү. Ашыкча чыгымдын кимге кереги бар, туурабы? Өздөрү эле эмнени эгүү керектигин, эмне кылуу керектигин билип калышкан. Ошентсе да биз сунуштарды беребиз. Аба ырайы тууралуу маалымат берүүчү кызмат иштеп, бизге маалымат берип турат, келерки жылы аба ырайы ушундай болот, эмнени экпеш керек, мисалы суу аз болгон учурда күрүчтү экпей коюу зарыл. Анткени менен баардыгы эле буларды уга беришпейт, бирок биздин милдетибиз суу берүүнү камсыз кылуу.

Пейзаждар? Негизинен жолду бойлото турган абдан кооз жерлер бизде жок. Ал үчүн тоого барыш керек. Эгер сиз Нарынды тарткыңыз келсе, анда Бишкектен 70 км алыска барууга тура келет. Жалал-Абаддан Бишкекке кетчү жолдо – Көк Арт – биздин областта жайгашкан. Көк Арттан. Кийин Кара-Үңкүр, андан кийин Майлы-Сай, Майлы-Сайдан кийин майда дарыялар, андан кийин Нарын кетет. Майда дарыялар Нарындын куймалары. Эгер дагы кооз жерди тарткыңыз келсе, анда чоң дарыяны – Нарынды тартышыӊыз керек. Бул майда сайлар – 50 кубду түзөт, түшүнсөңүз, 50 куб деген эмне (күлөт). Нарын менен салыштырганда бул абдан кичинекей.

- Колдон келишинче түшүндүрдүк. Билгенибиздин баардыгын жеткирип айтып бере албайбыз, себеби бизге мүнөздүү эмес. Биз аз сүйлөп, көп иштейбиз.

- Ошондуктан бизге окшогондор силерге келет, анткени эмне үчүн сууга акы төлөш керектигин, биздин экосистеманын бөлүгү боло тургандыгын тургундарга айтып бериш керек. Сизге убакыт бөлгөнүңүз үчүн, аңгемеңиз үчүн рахмат.

- Аракет кылып атабыз, иштеп атабыз.

- Мүмкүнчүлүгүбүздүн жетишинче.

- Сиз дагы башка жакта болдуңузбу?

- Суу боюнчабы? Биз суу боюнча Бишкекте жолукканбыз, мисалы Жумгалга айылдык саламаттыкты сактоо комитети боюнча бардык – ар кандай темаларды камтыйбыз. Түшүнүктүү, биз баардыгы тууралуу тереңдетип айтып бере албайбыз, бирок сизге суроолор менен келгенибизде өзүңүздүн ишиңиз тууралуу баардыгын жөнөкөй тил менен түшүндүрүп берип койдуңуз (күлөт).

- Сизге түшүндүрө алдыкпы?

- Ооба, кээ бир маселелерди.

- Эгер жеткирип айта албасак, сурагыла. Бул сапар жеткире айтып беребиз (күлөт).